2023-yil yanvar oyida “O‘zbekgidroenergo” davlat-xususiy sheriklik asosida mini-GESlar qurish uchun 250 ta istiqbolli hududlarni aniqladi. Birgina 2023 yilning o‘zida umumiy quvvati 197 MVt bo‘lgan 10 ta kichik va 7 ta yirik gidroenergetika obyektlarini ishga tushirish rejalashtirilgan edi.
2023-yil iyul oyida Toshkent viloyatining Bo‘stonliq tumanida yangi mini GES ishga tushirildi. Elektr stansiya Pskem daryosining Chorvoqqa quyiladigan irmoqlaridan birida joylashgan. Elektr stantsiyasining quvvati 200 kVt edi. U yiliga 1,75 million kVt/soatgacha energiya ishlab chiqaradi. Bunday mini GES bugun Ugom daryosida ham qurilmoqda.
Bir tomondan, O‘zbekistonda mini-GESlar qurilishi qayta tiklanadigan manbalardan “toza” energiya olish yo‘li sifatida joylashtirilgan, bu esa issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirish va iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashish imkonini beradi. Boshqa tomondan, mini GESlarning nazoratsiz va o’ylamasdan qurilishi salbiy ekologik oqibatlarga olib kelishi mumkin, bu esa, o’z navbatida, iqlim o’zgarishi bilan bog’liq muammolarni yanada kuchaytirishi mumkin.
Mini GES – bu cheklangan miqdordagi resurslardan foydalangan holda, atrof-muhitga zararli ta’sir ko’rsatmasdan elektr energiyasini ishlab chiqaradigan texnologiya. Mazkur inshootning o‘rnatilgan quvvatiga qarab, bir qancha xonadonlar, kichik ishlab chiqarish sexlari yoki mahallalarning elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyojini qondira oladi.
Har qanday mini-GESning ishlashidagi asosiy omillar gidrostatik bosim va suv oqimidir. Gidrostatik bosim – bu gidroelektrostantsiyaga turbin pervanelining markazidan yuqoriga kiradigan suv darajasini o’lchashdan iborat. Suv oqimi esa turbinaga bir soniyada qancha kub metr suv tushishining ko’rsatkichidir. Gidrostatik bosim suvning sharshara kabi pastga tushis higa imkon beradi.
Ma’lumotnoma: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 18-maydagi “O‘zbekgidroenergo” aksiyadorlik jamiyatini tashkil etish to‘g‘risida» PF-5044–sonli Farmoni va “O‘zbekgidroenergo” aksiyadorlik jamiyati faoliyatini tashkillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-2972-sonli qarori hamda Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 22-iyundagi “O‘zbekgidroenergo” aksiyadorlik jamiyati faoliyatini tashkil etish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi 407-sonli qarori ijrosiga muvofiq tashkil etilgan.
“O‘zbekgidroenergo” AJ O‘zbekiston Respublikasi suv-energetika resurslarini yagona boshqaruv sistemasini shakllantirish va gidroenergetika obyektlarini markazlashgan texnologik boshqaruvini taminlaydi.
“O‘zbekgidroenergo” AJ tarkibida 5 ta aksiyadorlik jamiyati, 15 ta filial hamda 7 ta maʼsuliyati cheklangan jamiyatlar va mavjud.
“O‘zbekgidroenergo” AJ mamlakatimizda gidroenergetika salohiyatini yana-da rivojlantirish va mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanish, gidroenergetika salohiyatini kompleks o‘zlashtirish asosida gidroenergetika sohasini rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish borasida respublikadagi yagona tashkilot hisoblanadi.
Mini GESlar iqlim o’zgarishiga ta’sir qiladimi?
Elektr energiyasidan universal foydalanishni ta’minlash ham iqtisodiyot, ham atrof-muhitni muhofaza qilish, ham ijtimoiy rivojlanish nuqtai nazaridan jahonning asosiy muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda. 700 milliondan ortiq kishi, ya’ni. dunyo aholisining taxminan 9,5 foizi, asosan qishloq joylarda yashovchi, hali ham elektr energiyasidan foydalana olmaydi. Ishonchli va arzon elektr energiyasidan foydalanish hayot sifatiga bevosita o’zgaruvchan ta’sir ko’rsatadi va sog’liqni saqlash va ta’lim kabi muhim ijtimoiy xizmatlardan foydalanishni ta’minlash uchun zarurdir. Shu bilan birga, rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlarda ham iqlim inqirozi va atrof-muhitning tanazzulga uchrashi sharoitida toza va barqaror energiya manbalariga bo‘lgan ehtiyoj tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. Shunday qilib, qayta tiklanadigan energiya qashshoqlikni tugatish va ijtimoiy xizmatlardan foydalanishni ta’minlash, shuningdek, iqlim inqirozini yumshatish va atrof-muhit degradatsiyasining oldini olish kabi kengroq rivojlanish maqsadlariga erishish uchun kalit hisoblanadi. Qayta tiklanadigan energiya manbalaridan (RES) foydalangan holda elektr energiyasi ishlab chiqarishning eng arzon texnologiyasi sifatida gidroenergetika iqlim inqiroziga qarshi kurashish va toza energiyaga o’tishga erishish bo’yicha xalqaro sa’y-harakatlarning ajralmas qismi bo’lib qolmoqda. Kichik gidroenergetika (KM) mahalliy ehtiyojlar va mahalliy sharoitlarga moslashishi, shuningdek energiyaga talab zichligi past bo‘lgan chekka qishloq joylarda foydalanishga yaroqliligi tufayli butun dunyo bo‘ylab energetikani rivojlantirish strategiyalarining markazida bo‘lib kelgan. issiqxona gazlari emissiyasini kamaytirish va energiya mustaqilligini oshirish. To’g’ri rejalashtirilsa, SHP loyihalari mahalliy aholining, jumladan ayollar va yoshlar kabi tizimli cheklovlarga duch keladigan guruhlarning imkoniyatlarini kengaytirish, ularning iqtisodiy imkoniyatlarini kengaytirish va tenglik sari umumiy taraqqiyotga hissa qo’shish uchun sharoit yaratishi mumkin.
“O‘zbekgidroenergo” AJ Axborot xizmati ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda energiyaning 10,8 foizi gidroelektr stansiyalari yordamida ishlab chiqariladi. Xususan, hududlardagi gidroenergetika kunlik energiya ta’minotini ta’minlash uchun qulay va samarali yechim beradi. Bunday stansiyalar umumiy tarmoqqa ulanmasdan alohida hududlar va mahallalarni elektr energiyasi bilan ta’minlashga qodir. Ishlab chiqarilgan energiyaning narxi boshqa manbalarga nisbatan ancha past, bu esa gidroenergetikani rivojlanishning ustuvor yo’nalishiga aylantiradi.
“O‘zbekgidroenergo” aksiyadorlik jamiyati tomonidan amalga oshirilayotgan GESlarni qurish bo‘yicha investitsiya loyihalari ro‘yxatida uchta kichik GES mavjud. Ugamdagi loyihalarning ko’rsatilgan qiymati ancha katta. GESlarning qurilishi 4,2 million dollar, GES 2 7,3 million dollar, GES 3 6,9 million dollarga tushadi. Qurilish 2024 yilda boshlangan va 2025 yilda yakunlanishi kutilmoqda. Umumiy miqdori taxminan 20 million dollarni tashkil qiladi, bu eng arzoni gidroenergetika ekanligi, shuning uchun ham gidroenergetikani rivojlantirish zarurligi ta’kidlanmoqda. Loyihaviy ma’lumotlardan ma’lum bo’lishicha, uchta Ugom GESining o’rnatilgan quvvatini yaratish har bir kilovatt quvvatga taxminan 3800 dollarga tushadi. Bu bir xil umumiy quvvatga ega quyosh stansiyalarini yaratishdan to’rt barobar qimmatroq.
Tarmoqqa oʻrtacha yillik elektr energiyasi yetkazib berish taxminan 25 million kVt/soat elektr energiyasini tashkil etadi. Ko’pmi yoki ozmi? Taqqoslash uchun “O‘zbekgidroenergo”ning 2024-yilning birinchi yarmidagi ma’lumotlarini keltiramiz: aksiyadorlik jamiyati korxonalari tomonidan 4,1 mlrd.
So‘nggi yillarda 630 million dollarlik investitsiyalar evaziga 400 megavattdan ortiq yangi gidroelektr stansiyalari qurilib, ularning umumiy quvvati 2,2 gigavattga yetkazildi.
Birgina Toshkent viloyatida umumiy quvvati 1330 megavatt bo‘lgan 25 ta gidroelektr stansiyasi mavjud bo‘lib, bu respublika umumiy gidroenergetika quvvatining 60 foizini tashkil etadi. Ayni paytda umumiy quvvati 340 megavatt, qiymati 880 million dollar bo‘lgan yana to‘rtta gidroelektr stansiyasi qurilmoqda. 2028 yilga qadar umumiy quvvati qariyb 2,4 ming megavatt bo‘lgan 4,8 milliard dollarlik 23 ta loyihani amalga oshirish rejalashtirilgan.
Mini GESlar qurilishidan nimani yo’qotamiz?
Evgeniy Simonov, “Chegara bilmas daryolar” xalqaro jamoat fondi yetakchi eksperti:
-O‘zbekistonning Pskem daryosida GES qurilishi atrof-muhitni muhofaza qilish hududini buzadi, chunki u Ugamo-Chotqol tabiat bog‘i hududida joylashgan. Pskem daryosining uzunligi taxminan 70 km. Oxirgi maʼlumotlarga koʻra, Oʻzbekistonning togʻ daryolari kelib chiqadigan muzliklar iqlim oʻzgarishi tufayli juda tez erimoqda. Bunday tog’li daryolarda mini GESlar qurilishi esa daryoning qaysidir vaqtda qurib qolishi xavfini tug’diradi. Shuningdek, energiya ishlab chiqarish suvning chiqishi va uning tushish balandligiga bog’liq. Iqlim o’zgarishi tufayli suv hajmining kamayishi tufayli u ilgari rejalashtirilgan elektr energiyasini kamroq ishlab chiqaradi. Prezidentning 2022-yil 9-sentabrdagi “Energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish va kam quvvatli qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori bilan O‘zbekistonda mikro va kichik gidroenergetikani qurish va ulardan foydalanishning yangi mexanizmi joriy etildi. Bular asosan quvvati 5 MVt gacha bo’lgan stansiyalardir. Mening fikrimcha, mini GESlar qurilishidan ko’rgan yo’qotishlar va tabiatga yetkazilgan zarar, olingan megavattlardan ko’proq bo’ladi.
Timur Abduraupov, Zoologiya instituti kichik ilmiy xodimi:
-Afsuski, mini GESlar qurilishida tabiatga yetkazilgan zararni hech kim hisoblab chiqmaydi. “Ovchilik va ov xo‘jaligi to‘g‘risida”gi qonun, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 290-sonli qarorida har bir o‘simlik, hayvon, hasharotning narxi ko‘rsatilgan. Elektr stantsiyasining qurilishi tabiatga juda katta zarar etkazadi, chunki ko‘pgina turlarning yashash joylari qisqarib, hayvon, qush va baliqlarning o‘zi yo‘qolishi mumkin. Afsuski, bunday inshootlarni qurish jarayonida hech kim tabiatga etkazilgan zararni tahlil qilmaydi. Buni Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vazirligi amalga oshirishi kerak. U mini GESlar qurilishidan tabiatga yetkaziladigan zararni oldindan hisoblashi zarur.Mini GES quruvchi tashkilotlar esa tabiatga yetkazilgan zararni davlatga to‘lashi shart. Ya’ni, biron-bir inshoot qurilishini rejalashtirayotganda Ekologiya vazirligi avvalroq bu hududda endemik turlar yashaydimi yoki o‘sadimi, qurilish ushbu turlarga qanday zarar yetkazishi haqida ekspertiza o‘tkazib, tahlillar asosida aniq javob berishi kerak.
Baxtiyor Sheraliev, biolog-ixtiolog, genetik:
Agar mini GESlarning aksariyati tog‘ daryolari asosida qurilayotganini hisobga olinsa, bu borada qay darajada mahalliy gidrobiontlar hisobga olinayotganiga albatta e’tibor qaratish kerak bo‘ladi. Boisi aksariyat tog‘ daryolarimizda uchrovchi ixtiofaunamiz tarkibi unikal bo‘lib, mintaqa endemik turlari hisoblanadi. Masalan, Farg‘ona vodiysidagi So‘x daryosida Triplophysa daryoae, Shohimardonsoyda Triplophysa ferganaensis, Chodaksoyda Iskandaria kuschakewitschi, Toshkent viloyatidagi Dukentsoyda Triplophysa elegans, Ugam daryosida Cottus spinulosus kabi tabiatan kamyob va noyob baliq turlari uchraydi. Ushbu daryo va soylar o‘zanida tashkil etiladigan kichik GESlar ushbu baliq turlarining havza bo‘ylab migratsiyasiga to‘siq bo‘lishi va turning ko‘payish jarayoniga ta’sir qilishi mumkin. Albatta mini GESlar qurilishidan avval ekologik ekspertiza o‘tkazish ularning mahalliy biologik turlarga ta’siri ilmiy asosda baholash zarur hisoblanadi.
Shavkat Hamroyev, O‘zbekiston Respublikasi suv xo‘jaligi vaziri.
Onlayn yig‘ilishda vazir O‘zbekistonda mini G
ESlar qurilishi toza energiya bilan ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidladi. Biroq, mini GESlarning daryolarning gidrologik rejimiga ta’siri murakkab bo’lib, ko’pgina omillarga, jumladan GESning loyihasiga, daryoning xususiyatlariga, iqlim sharoitiga va stansiyaning ish rejimiga bog’liq. Mini-GESlar daryodan suvning bir qismini turbinalarni ishlatish uchun oladi, bu esa oqimning qayta taqsimlanishiga olib keladi. Suv olish joyidan pastga qarab, daryo oqimi sezilarli darajada kamayishi mumkin, ayniqsa suv kam bo’lgan davrda. Mini-GESlarning suv oqimiga ta’siri mavsumga qarab farq qilishi mumkin. Suv toshqini yoki yuqori oqim davrida suvni tortib olish minimal bo’lishi, past oqim davrida esa suv olish oqimini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. Suv olish inshootlari oldida daryo oqimi teskari suv tufayli sekinlashadi. Bu loyqalanish va pastki tuzilishdagi o’zgarishlarga olib keladi. Kanalning gidroelektr majmuasidan keyingi ayrim uchastkalarida suvning konsentrlangan oqimi tufayli oqim tezlashishi mumkin. Gidroelektrostantsiyalardan suv tushirilganda, qirg’oq eroziyasiga va suv aralashuviga ta’sir qiladigan turbulentlik paydo bo’ladi. Mini-GESlar suv oqimiga ta’sir qilishi, uning rejimini, tezligini, darajasini, harorati va boshqa xususiyatlarini o’zgartiradi. Kichik gidroelektr stansiyalar O‘zbekistonda eng samarali va ekologik toza energiya manbalaridan hisoblanadi. Ular zararli chiqindilar chiqarmasdan yoki tabiiy resurslarni kamaytirmasdan elektr energiyasini ishlab chiqaradilar.
Mutaxassislarning fikricha, ayrim kamchiliklarga qaramay, O‘zbekistonda mini GESlar barqaror kelajakka o‘tishda muhim o‘rin tutadigan samarali va ekologik toza energiya manbai hisoblanadi. Mini-GESlar energiya bilan ta’minlash va issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirishning bir usuli hisoblanadi, lekin u iqlim o’zgarishi muammolarini kuchaytirishi mumkin bo’lgan jiddiy ekologik va ijtimoiy xavflarni ham keltirib chiqaradi. Ushbu xavflarni minimallashtirish va barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun ta’sirni har tomonlama baholash, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va ekologik standartlarga rioya qilishni ta’minlash kerak.
Nargis Kosimova
