Hozirgi vaqtda jamiyat ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishning tobora o’sib borishi global miqyosda ekologik vaziyatni keskinlashtirmoqda.
Shu munosabat bilan nafaqat O‘zbekiston Respublikasi hududida, balki butun dunyoda atrof-muhitni muhofaza qilish muammosi avvalgidan ko‘ra dolzarb bo‘lib bormoqda. O‘zbekistonda bir qator muammolar bugungi kungacha hal etilmayapti, chunki bunday muammolarning uzoq vaqt davomida hal etilmagani ularning bir qismi mamlakatga “meros” bo‘lib qolganligi bilan bog‘liq. Atrof-muhit holatida salbiy tendentsiyalarning mavjudligi, shuningdek, ekologik xavfsizlik va O’zbekiston fuqarolarining ekologik farovonligini ta’minlash sohasidagi muammolar asosiy ekologik muammolarni hal qilishga qaratilgan bir qator normativ-huquqiy hujjatlarning qabul qilinishiga olib keldi.
Bu jarayonlarni qonunchilik bilan tartibga solish nuqtai nazaridan shuni ta’kidlash joizki, atrof-muhitni rivojlantirishning konstitutsiyaviy asoslarini shakllantirishning navbatdagi bosqichi O‘zbekiston Respublikasining asosiy Qonuni – Konstitutsiyaga, Konstitutsiyaviy darajada ekologik barqaror rivojlanish bo’yicha ushbu yo’riqnomalarga muvofiqligini ta’minlashga qaratilgan o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining IX bo‘limi, jumladan, 49-moddasida ekologiya masalalari bilan bog‘liq asosiy tamoyillar belgilab berilgan yangi normalar shular jumlasidandir. Ushbu moddaning qoidalari, umuman olganda, ekologik muammolarga oid asosiy fikrlarni aks ettiradi.
Atrof-muhitni muhofaza qilishni huquqiy tartibga solishni takomillashtirishga urinishlarga qaramay, qonunchilik bazasida bir qator kamchiliklar saqlanib qolmoqda, masalan:
· atrof-muhitni boshqarish va resurslarni tejash sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi yagona Ekologik Kodeksning yo’qligi;
• ekologik sug’urta, audit, ekologik boshqaruvni sertifikatlashtirish, shuningdek, tabiiy resurslardan o’zboshimchalik bilan foydalanish natijasida etkazilgan zararni qoplash masalalari bo’yicha yagona qonunchilik bazasi mavjud emas;
• tabiatni muhofaza qilish va resurslarni tejash masalalarini tartibga solish fuqarolik, jinoiy va ma’muriy huquq normalari bilan qo’llab-quvvatlanmasligi bilan ifodalangan ekologik qonun hujjatlarini izolyatsiya qilish;
• atrof-muhitga salbiy ta’sir uchun to’lovning past stavkalari belgilandi, bu hozirgi bosqichda sanoat uchun jarimalar to’lash atrof-muhitga etkazilgan zararni qoplashdan ko’ra arzonroq ekanligida ifodalanadi, bu esa o’z navbatida ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantiradi, atrof-muhitga etkazilgan zararni qoplash bo’yicha majburiyatlarni bajarishdan ko’ra ma’muriy javobgarlikni tanlash.
Qonun hujjatlarida tahririda bir-biriga zid bo‘lgan bir qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar mavjudligi sababli, atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha chora-tadbirlar va qonunlarning amalga oshirilishiga ta’sir etuvchi korruptsiya xavfi muammosi yuzaga keladi. Korruptsiyaning yana bir sababi atrof-muhitga ta’sirni baholash protsedurasidagi jamoat ekologik bahosi va ekologik strategik baholash bilan bog’liq bo’lgan me’yoriy-huquqiy bazadagi bo’shliqlardir. Yuqorida sanab o’tilgan muammolarni eng yaxshisi ekologik qonunchilikni kodlashtirish orqali hal qilish mumkin. Masalan, atrof-muhitga ta’sirni baholash bo’yicha protsedurasi doirasida me’yoriy-huquqiy bazadagi bo’shliqlar tufayli korruptsion harakat paydo bo’lishi mumkin. Ushbu kamchiliklarning barchasini yuqorida aytib o’tilgan yagona Ekologik Kodeksni yaratish orqali bartaraf etish mumkin. Mamlakatimizda ekologik vaziyatni yaxshilashning muhim bo‘g‘inlaridan biri aholi tomonidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirishdan iborat. Biroq, bu tartibni to’liq amalga oshirish qiyin, chunki atrof-muhit masalalarida nomutanosiblik aholi orasida juda aniq. Buning asosiy sabablari ekologik madaniyatning pastligi, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi huquq va majburiyatlarini bilmaslikdir. Bu fuqarolik passivlik, shuningdek, ekologik sohaga ijobiy ta’sir ko’rsatish yo’qligi istagini anglatadi.
Fuqarolarning ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish, atrof-muhitni boshqarish va resurslarni tejash sohalariga qiziqishini oshirishga quyidagi yo’llar bilan erishish mumkin:
• fuqarolarni qonun ijodkorligi jarayoniga jalb etish;
• xo‘jalik yurituvchi subyektlar (yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar)ning ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi ichki hujjatlar va normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risidagi axborotdan foydalanish imkoniyatini ta’minlashda ifodalangan ekologik faoliyatining shaffofligi darajasini oshirish;
• axborot oqimini kengaytirish, ekologiya va atrof-muhit holati to’g’risidagi axborot manbalarini ko’paytirish.
Yana bir muhim omil. Mamlakatda ko’plab ekologik tashkilotlar faoliyat ko’rsatmoqda. Biroq, ekologik muammolarni hal qilishda yagona yondashuvning yo’qligi, ya’ni ekologik muammolarni hal qilishda ularning harakatlarining tarqoqligi tufayli ushbu tashkilotlarning mavjud salohiyatidan to’liq foydalanish imkonini bermayapti. Amaldagi qonunchilikda nodavlat notijorat tashkilotlari, siyosiy partiyalar kabi jamoat birlashmalari faoliyat sohalari tamoyillari aniq belgilab berilgan. Shunday qilib, O‘zbekiston Respublikasining “Jamoat birlashmalari to‘g‘risida”gi qonunida qayd etilishicha, jamoat birlashmasi fuqarolarning o‘z huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini birgalikda amalga oshirish uchun birlashgan o‘z xohish-irodasini erkin ifoda etishi natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilmadir.
“Siyosiy partiyalar to‘g‘risida”gi qonunda shunday deyilgan: “Siyosiy partiya – O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining qarashlari, manfaatlari va maqsadlari mushtarakligi asosida tuzilgan, jamiyatning ma’lum bir qismining siyosiy irodasini shakllantirishda siyosiy irodasini amalga oshirishga intiladigan ixtiyoriy birlashmasi. Ular davlat organlari va uning vakillari orqali davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda ishtirok etishadi. Ya’ni, qanday qilib va nima qilish mumkinligini va nima qilish kerakligini aniq ko’rsatadi. Biroq, haqiqatda faoliyat sohalarining aniq bo’linishi mavjud emas, bu kuchlar va resurslarning tarqalishi deb ataladigan narsaga va ko’pincha funktsiyalarning takrorlanishiga olib keladi.Katta ehtimol bilan, bu vaqt va ta’sir masalasi bo‘lib, “meros” ta’sir tez orada o‘z yechimini topadi va jamoatchilik nazorati respublikada ekologik muammolarni oldini olish va hal etishda o‘z imkoniyatlarini to‘liq namoyon etadi.
