Ekspeditsiyalar 2019 kuz, 2020 bahor, 2023 yilning baxor va kuz fasllarida BMT Taraqqiyot Dasturi ko‘magida tashkillashtirilgan.
2024 yilning 19-yanvar kuni BMT Taraqqiyot Dasturining 2019-2023 yillardagi moliyaviy ko‘magida, Markaziy Osiyo davlatlararo suv xo‘jaligini muvofiqlashtirish komissiyasining ilmiy-axborot markazi Orol dengizining qurigan tubiga to‘rtta ekspeditsiya natijalari bo‘yicha davra suhbati bo‘lib o‘tdi.
Orol dengizining yo‘q bo‘lib ketishi natijasida 5 million gektarga yaqin maydonda Orolqum sho‘r cho‘li paydo bo‘ldi, shundan 2,9 million gektari O‘zbekiston hududida joylashgan. Ushbu maydon zaif ekologik tizim bo‘lib, atrof-muhitga ham, mahalliy aholining sog‘lig‘iga ham tahdid soladi. Orol dengizi qurib ketishining salbiy oqibatlarini yumshatish, mintaqa aholisining turmush sharoiti va sifatini yaxshilash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilandi. Eslatib o‘tamiz, 2021-yil 18-mayda O‘zbekiston Prezidenti taklifi bilan BMT Assambleyasining “Orolbo‘yi mintaqasini ekologik innovatsiyalar va texnologiyalar zonasi deb e’lon qilish to‘g‘risida”gi rezolyutsiyasi qabul qilingan edi. Keyinchalik, 2022-yil yanvar oyida O‘zbekiston hukumati Orolbo‘yi mintaqasini rivojlantirish bo‘yicha kompleks “Yo‘l xaritasi”ni qabul qildi. Shuningdek, 2018-yilda Orol dengizining qurib qolgan qismida o‘rmonzorlar barpo etish dasturi boshlangan bo‘lib, bugungi kunda dengizning qurigan 2,9 million/ga maydonlaridan 1,8 million/ga saksovul bilan qoplangan. Shu bilan birga, barqaror keyingi chora-tadbirlar uchun asos yaratish uchun ekologik ofat zonasining hozirgi holati va u erda sodir bo’layotgan o’zgarishlar haqida ilmiy ma’lumotlarga asoslangan to’liq tushunchaga ega bo’lish kerak. Shu maqsadda barqarorlikning buzilishi kabi tabiiy jarayonlardan tashqari, kuchli antropogen bosim mavjud bo’lgan qurigan dengiz tubida monitoring boshlandi.
Markaziy Osiyo davlatlararo suv xo‘jaligini muvofiqlashtirish komissiyasining ilmiy-axborot markazi ekspeditsiyalari 2019-2023 yillar davomida to‘rt bosqichda bo‘lib o‘tdi. Orolbo‘yi bo‘yicha ilmiy markaz vakillari, shuningdek, ekologiya, tuproqshunoslik, gidrogeologiya, dendrologiya, botanika va GIS sohalari mutaxassislari ishtirokida amalga oshirildi. O‘rganilayotgan hududning umumiy maydoni Chinkdan Qozog‘iston chegarasigacha, suv bo‘yidan tarixiy dengiz belgisigacha bo‘lgan 2,7 million gektarni tashkil yetdi.
Tuproqni baholash va tasniflash ishlari olib borildi, tuproq xaritasi tuzildi, tuz va chang tarqalishi mumkin bo‘lgan hududlar aniqlandi. Tuproq qoplamining hosil bo‘lish sharoiti va yo‘nalishi belgilandi. Ekspeditsiyalarning boshqa muhim natijalaridan hududning gidrogeologik holati, yer osti suvlari sathi, uning minerallashuvi, ularning ishlatilishi maqsadini aniqlash; o‘simliklarning geobotanik tavsifini o‘tkazish, o‘simliklar gerbariysini yig‘ish, shakllanish qonuniyatlarini belgilash va o‘simlik qoplamini saqlash; ilmiy dala tadqiqotlari orqali o‘rmonlar barpo yetish dinamikasini baholashdan iborat edi.
Eslatib o‘tamiz, 2005-2011-yillarda Markaziy Osiyo davlatlararo suv xo‘jaligini muvofiqlashtirish komissiyasining ilmiy-axborot markazi xalqaro tashkilotlar vakillari bilan birgalikda sun’iy yo‘ldosh tasvirlari ma’lumotlaridan foydalangan holda tuproq, gidrogeologik va geobotanik tadqiqotlarni o‘z ichiga olgan kompleks ekspeditsiyalar o‘tkazgan edi. Joriy ekspeditsiyalar o‘sha davrdagi sun’iy yo‘ldosh tasvirlarini retrospektiv tahlil qilish usullarini aniqlash, tematik hududiy GIS xaritalarini tayyorlash, so‘nggi 10 yil ichida landshaft sinflari va xavf zonalaridagi o‘zgarishlarni solishtirish imkonini berdi. Bir vaqtning o‘zida masofaviy kuzatishlar va to‘plangan ma’lumotlar asosida GPS-dan foydalangan holda ishlab chiqilgan GIS xaritalari kelajakda o‘rmon qoplamini yanada aniqroq kosmik monitoring qilish konsepsiyasini ishlab chiqishga imkon beradi.
Davra suhbatida ta’kidlanganidek, olingan ma’lumotlar olimlarga dengizning qurigan tubida tabiiy landshaftlarning shakllanish jarayonlarini o‘rganishda noyob imkoniyat yaratmoqda. Tadqiqotlardan yig‘ilgan ma’lumotlar umumlashtirilib, qurigan dengiz tubining geoaxborot tizimini yaratish imkonini beradi, bu esa, o‘z navbatida, ushbu mintaqada ekologik innovatsiyalarni joriy etish bo‘yicha kelajakdagi barcha ishlar uchun ishonchli asos bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu tadbirlar inson hayoti, o‘simlik va hayvonot dunyosining mavjudligi uchun qulay va tabiiy muhitni yaratish va saqlashga qaratilgan.
Birinchi ikki tadqiqotlar BMTTD-YUNESKOning qo‘shma dasturi, keyingi 2 tasi esa BMTning Orolbo‘yi hududi uchun Inson xavfsizligi bo‘yicha ko‘psheriklik trast fondi tomonidan moliyalashtirilayotgan BMTTD, YUNISEF va FAOning “Orolbo‘yi mintaqasida yashil va innovatsion rivojlanish orqali yoshlarning porloq kelajakga erishish yo‘lida imkoniyatlarini kengaytirish” qo‘shma dasturlari doirasida o‘tkazildi.
