Global iqlim o‘zgarishi, xususan, havo haroratining keskin ko‘tarilishi fonida dunyoda yirik ekologik muammolar yuzaga kelmoqda. Ba’zi hududlarda suv sathining ko‘tarilishi, toshqinlar, qurg‘oqchilik kabi ofatlar kuzatilyapti. Bu esa ekovaziyatning izdan chiqayotganiga bir signaldir. Dunyoga xavf solayotgan muammolar Markaziy Osiyo, xususan, O‘zbekistonni ham chetlab o‘tayotgani yo‘q.
Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti (MHTI) ekspertlari tomonidan O‘zbekistonda suv tanqisligini qurg‘oqchil hududlarning qishloq xo‘jaligi tarmog‘iga qanday ta’sir ko‘rsatishi o‘rganildi. Bu haqda institut axborot xizmati xabar berdi. Ta’kidlanishicha, hozirda Yer yuzida qariyb 1,1 milliard kishi turli darajadagi suv tanqisligidan aziyat chekmoqda. “Kelgusi o‘n yillikda iqlim o‘zgarishi va qo‘shni mamlakatlarda suv iste’molining ortishi O‘zbekistonda Amudaryo va Sirdaryo kabi daryolardan suv olinishini kamaytiradi. Natijada qurg‘oqchilik va cho‘llanish jarayoni yanada kuchayib ketishi hamda aholi turmush darajasiga jiddiy ta’sir qilishi mumkin”, — deyiladi tashkilot axborotida. Ma’lum qilinishicha, 2030-yilga borib mamlakatda 7 milliard kub metr suv tanqisligi kuzatilishi hamda buning oqibatda O‘zbekiston dunyodagi suv tanqis bo‘lgan 33 ta davlat qatoriga tushib qolish ehtimoli mavjud. Bu O‘zbekistonda va Markaziy Osiyoda yashovchi har bir insonni birdek tashvishga solishi zarur. Tasavvur qilyapsizmi? Suv tanqisligi yuz beray deb turibdi!
“Bunday sharoitda Amudaryo va Sirdaryo havzalari quyi oqimida joylashgan hududlardagi eng ko‘p suv sarflanadigan qishloq xo‘jaligi tarmog‘i (jami suvning 90 foizi) katta zarar ko‘radi. Shu sababli Qoraqalpog‘iston Respublikasi hamda Jizzax, Sirdaryo va Xorazm viloyatlarida suvni ko‘p talab qiluvchi ekinlarni bosqichma-bosqich suvni kam talab qiladigan ekinlarga almashtirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish maqsadga muvofiq”, — deyiladi institut matbuot xizmati xabarida. Tadqiqot davomida suv tanqisligi ta’sirini yumshatish maqsadida qurg‘oqchilikka chidamli ekinlarning suv iste’moli darajasi ham o‘rganilgan.
Ekofaol, filologiya fanlari doktori, professor Nargis Qosimova suv inqirozi haqida quyidagi fiklarni aytib o‘tdi: “Ichimlik suvi muammosi kundan-kun dolzarblashib bormoqda. Aholining 60% dan ortiqroq qismi artezian, quduq suvlaridan iste’mol qilishadi. Avvallari, artezian, quduqlardan 70-80 metrda suv chiqqan bo‘lsa, hozir 180-200 metrdan ham suv chiqishi amri mahol bo‘lmoqda. Bu ichimlik suvining naqadar kamayib borayotganini ko‘rsatadi. Eng dolzarb masala esa suvga nisbatan munosabatning o‘zgarmaganidir. Ichimlik suvi boshqa maqsadlarda foydalanilayotganligi, ikkilamchi suv mavjud emasligi tashvishga soladi. Avvalo suvga munosabatimizni o‘zgartirmas ekanmiz, suv inqiroziga tobora tezroq yuz tutishimiz tayin.” Ekofaol O‘zbekiston suvlarining 90% qishloq xo‘jaligi uchun ishlatilishi, qishloq xo‘jaligi vakillari suvdan oqilona foydalanish masalalarini ko‘rib chiqishi zarurligini ham alohida ta’kidlagan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligining ochiq axborotlar portalida quyidagi ma’lumotlar aks etgan:
Jizzax viloyatida 2011-yil 68.5 ming gektar muhofaza qilinadigan tabiiy hudud mavjud bo‘lgan bo‘lsa, ushbu raqamlar 2022-yil 2 ming gektarga qisqargan. Yoki viloyatda atmosferaga chiqarilgan ifloslantiruvchi moddalar mos davrlar mobaynida deyarli 0,7 baravarga o‘sganini ko‘rish mumkin (2011-yil 17,3 ming tonna zararli moddalar chiqarilgan bo‘lsa, 2022-yil 27 ming tonnaga yetgan).
Jizzaxning Paxtakor tumanida yashovchi, ismini oshkor qilishni xohlamagan oddiy qishloq ayoli ham o‘z fiklarini bildirdi: “Bizni xalqda “Dengiz oldida tursang ham, bir tomchi suvni uvol qilma!” degan naql bor. Bu bejizga emas. Ota-bobolarimiz suvni qadrlash, uni yuksak in’om sifatida ko‘z qorachig‘idek asrash kerakligi haqida necha bor gapirishgan?! Lekin ularga, afsuski, amal qilmayapmiz. Uyim oldida xo‘jalik yerimizni sug‘orish uchun qazilgan ariq mana necha yildirki, suv ko‘rmaydi. Shu sababli ichimlik suvidan ushbu maqsadda foydalanishga majbur bo‘lyapmiz. Buni ortidan qo‘shnilar orasiga sovuqchilik tushishga ham ulgurdi. Havo ham qandaydir zararli bo‘lib borayotganga o‘xshayapti. Internetda o‘qib sarosimaga tushib qolmoqdamiz.”
Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida 2023-yilning 20-oktabr sanasida o‘tgan videoselektor yig‘ilishida suv muammosi kun sayin dolzarb bo‘lib borayotgani ta’kidlandi. Qayd etilishicha, so‘nggi ikki yilda suv xo‘jaligiga, jumladan, suv tejovchi texnologiyalarga katta miqdorda subsidiya ajratilgan. Lekin o‘tgan yili iste’mol qilingan 39 milliard kub metr suvning 36 foizi tuproq o‘zanli kanal va ariqlarda yo‘qolgani ko‘rsatib o‘tildi. Bundan tashqari, yerlarning 70 foizi eski usulda sug‘orilgani bois, 5-6 milliard kub metr suv behuda sarflanib, kollektorlarga tashlanayotgani aytildi. Bugungi kunda 2,5 million gektar maydonni sug‘orish uchun 5 mingdan ziyod nasos ishlatilib, yiliga 7 milliard kilovatt soat elektr sarflanadi. Lekin, 80 foiz nasoslar 35-40 yildan beri ishlatilib, o‘z resursini o‘tab bo‘lgan. Prezident Mirziyoyev suv xo‘jaligidagi bunday vaziyatdan chuqur tashvishdaligini qayd etib, soha mutasaddilariga qattiq e’tiroz bildirdi. Kanallarni beton qilish orqali yo‘qotishlarni kamaytirish, nasoslarni energiya tejamkoriga almashtirish, suv inshootlarida avtomatlashgan hisoblagich o‘rnatish yuzasidan topshiriqlar berildi.
Jizzax viloyati Sharof Rashidov tumanida joylashgan “Shavkat” fermer xo‘jaligi Sobir Orziqulov bilan kichik suhbat o‘tkazdik:
– Fermer xo‘jaligingizda duch keladigan asosiy suv muammolari nimalardan iborat?
– Fermer xo‘jaligimizga keladigan suv aholi yashash joylariga juda yaqin joylashgan ariqdan keladi. Noqonuniy qurilgan uylar sababli ariqlarni tozalash ishlari mushkul.
– Fermer xo‘jalingizda qaysi suvni tejovchi texnologiyalardan foydalanasiz? Uning samarasi qanday?
– Fermer xo‘jaligimizda tomchilatib sug‘orish tizimidan foydalanishimiz muammomizga ma’lum darajada yechim bo‘lmoqda. Suv tejovchi texnologiyalarni o’rnatganimiz, suv isrofini oldini olishi, har bir qatorga suvning to’liq etib borishi, shu bilan birga ishchi kuchini kamaytirgani bilan bizga ma’qul bo’ldi. Chigitni qo‘shqator usulida ekmoqchimiz. Bu quvur yotqizilgan maydonga kultivatsiya ishlari uchun texnikalarni chigit ekilganidan g‘o‘za yetilganiga qadar agrotexnik tadbirlarni bemalol bajarish uchun ham imkoniyat yaratadi. Hosildorlik 50-60 tsentnerga etadi, degan niyatdamiz.
– Suv tanqisligi yoki suvning ifloslanishi sizning xo‘jaligingiz, Jizzax qishloq xo‘jaligiga qanday ta’sir qiladi?
– Asosiy suv keladigan ariqqa aholi tomonidan tashlanayotgan chiqindi sababli ariq to‘lib qolishi, suv to‘xtashi kabi muammolar yuzaga chiqmoqda. Sun’iy to‘lib qolgan ariqlar o‘zining yashash xonadonini zaxlashidan xavfsiraydigan yurtdoshlarimiz tomonidan ham afsuski, tozalanmayapti. Xalqimizga necha asrlardan beri meros bo‘lib qolayotgan bu kabi qadriyatlarimiz yo‘qolib bormoqda.
– Hududingizdagi suv manbalarini ifloslanishdan himoya qilish uchun biror chora ko‘riladimi?
– Ko‘rilayotgan chora faqat ogohlantirish bilan cheklanib qolmoqda. U ham men va men kabi hamkasblarim tomonidan suv ham bir kun tugaydigan ne’mat ekanligi haqida.
– Shu kabi suv muammosiga duch kelgan boshqa fermerlarga qanday maslahat berasiz?
– Prezidentimiz, hukumatimiz tomonidan bu muammolarga yechim toppish maqsadida tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Tomchilatib sug‘orish tizimi bugungi kunda oz bo‘lsada yechim sifatida ko‘rilayotganidan hamma xabardor. Imtiyozli kreditlardan unumli foydalangan holda bu tizimni yo‘lga qo‘yish kerak, deb o‘ylayman.
Ammo, Hududdagi bu muammolarga o‘zimiz qo‘ldan kelgancha yechim topishga intilamiz.”
Raqamlar va yuqoridagi fikrlar bugungi kunda Respublikamiz ekologiyasi xavf ostida ekanligini, xalqimizda ekomadaniyat oldinga emas, orqaga ketayotganini yaqqol ko‘rsatadi. Tabiatimizni asrash, uni muhofaza qilish, tabiatdan oqilona foydalanish va jamiyatda ekologik madaniyat va ekologik ongni rivojlantirish nafaqat tabiatni muhofaza qilish organlari ishi, balki shu zaminda yashayotgan har bir insonning ona Vatanimizga, uning tabiatiga bo‘lgan farzandlik burchdir. Konstitutsiyamizning 62–moddasi ham “Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga majburdirlar.” deb yozib qo‘yilgani Davlatimizning ekomuhitni yaxshilash uchun harakatining yaqqol dalilidir. Xalq va davlat bir-biriga qo‘l berib, bu yo‘lda hamkorlik qilar ekan, ekologik muammolarga oz bo‘lsada, yechim toppish mumkin.
Davron Ergashev
